به گزارش روابط عمومی اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش ایران به نقل از روزنامه قدس، فرش دستباف ترکمن در استان گلستان بیش از ۶ هزار سال سابقه دارد و بر اساس آمارهای موجود در این سال‌ها بیش از ۸۱۱ طرح و نماد ازجمله آینه گل، ماری گل، قابسه گل، درناق گل، ارسای گل، جوال گل و… روی آن‌ها بافته شده و راز این نمادها که هر کدام بر اساس باور و اعتقادی وجود دارد، شناسایی شده است.
چند سالی می‌شود فرش دستباف و بافندگان گلستانی به دلیل مشکلاتی ازجمله نبود سرمایه در گردش، مشکلات بیمه‌ای، دستمزدهای پایین و سختی کار به خصوص برای بانوان و کم‌توجهی مسئولان به این هنر جهانی، کاهش صادرات، مشکلات ارزی برای صادرات، افزایش قیمت نخ و دار، نبود تنوع در نقشه‌ها، نبود تبلیغات و بازاریابی بهینه، افزایش تعداد رقبا و همچنین حضور نداشتن در نمایشگاه‌های تخصصی، کم‌توجهی به تجلیل از بافندگان و فعالان این صنعت و کاهش قدرت خرید مردم در داخل کشور از رونق افتاده است.
متأسفانه به دلیل اینکه هزینه دریافتی بابت قالی‌بافی پایین بوده و میزان تولید فرش ترکمن و سنتی هر روز در حال کمتر شدن است، بسیاری از بافنده‌ها به سمت کارهای دیگر نظیر پرتقال‌چینی، کارگری و کارهای خدماتی می‌روند.
جایگاه فرش ترکمن در بازارهای جهانی
رئیس انجمن صنایع دستی اتاق بازرگانی گلستان به ما می‌گوید: فرش ترکمن بخشی از هویت فرش دستباف ایرانی را تشکیل می‌دهد و این فرش با قدمت و نقوشی که دارد، ویژگی‌های قومیتی منحصر به فرد خود را داراست.
امیرعلی حسینی‌بای با بیان اینکه به دلیل سکونت قوم ترکمن در گلستان بیشترین میزان بافت فرش ترکمن در این استان است، می‌افزاید: شهرهایی مثل گنبدکاووس، بندر ترکمن و کلاله شهرهای ترکمن‌نشین استان هستند، ضمن آنکه منطقه راز و جرگلان منطقه ترکمن‌نشین خراسان شمالی محسوب می‌شود و برخی از ترکمنان در مناطقی از خراسان رضوی سکونت دارند. همچنین کشورهای ترکمنستان و افغانستان به دلیل قرابت فرهنگی که با ما دارند، بافنده فرش ترکمن هستند با این حال فرش ترکمنی که در ایران بافته می‌شود، ویژگی‌های خاص خود را دارد.
وی در خصوص جایگاه فرش ترکمن در بازارهای جهانی اظهار می‌کند: تا چند سال پیش بازار خارجی وضعیت بهتری داشت؛ اما اکنون به دلایل مختلف در حال فاصله گرفتن از بازارهای هدف هستیم.
تأثیر تحریم‌ها بر صادرات
دکتر حسینی‌بای ادامه می‌دهد: اگر بخواهیم به طور کلی بازار فرش ایران را در نظر بگیریم، در حوزه اتحادیه اروپا کشورهایی نظیر آلمان در صدر تقاضای فرش ایرانی قرار داشتند که بخشی از این فرش نیز فرش ترکمن بود. آمریکای شمالی، آمریکا، کانادا و امارات متحده عربی نیز بازارهای خوبی بودند؛ ولی اگر نگاهی به بازارهای اتحادیه اروپا بیندازیم، با بعضی از کشورها رقابت‌هایی به وجود آمده است. به عنوان نمونه کشوری مثل مراکش – در جنوب قاره اروپا و نزدیک اسپانیا- صنایع دستی -از گلیم و فرش گرفته تا دست‌سازه‌های هنری- مورد قبولی دارد. همچنین کشورهایی مانند مراکش ضریب نفوذ خود را در حوزه اتحادیه اروپا بالا بردند و از طریق کشورهایی مثل ایتالیا و اسپانیا ورود کردند و به مرور در حال تصاحب بازارهای مرکزی اروپا هستند که این مسئله عرصه را برای صادرکنندگان صنایع دستی ما به ویژه فرش دشوار کرده است.
وی می‌افزاید: مسائلی همچون تحریم‌ها و مشکلاتی که در زمینه انتقال تراکنش‌های مالی فروش پیش آمده، یکی از موانع صادرات و به تبع آن صادرات فرش است ضمن آنکه هزینه ارسال محصولات افزایش یافته و صادرات را با مشکل مواجه کرده است.
کوچک شدن سهم ایران از بازارهای جهانی
رئیس انجمن صنایع دستی اتاق بازرگانی گلستان با بیان اینکه در دهه گذشته ترکیه یکی از واسطه‌های صادرات فرش ما به بازارهای اروپا بوده، می‌گوید: اکنون ترکیه نیز وارد حوزه رقابت با مارکت ما شده و در پی جا انداختن برندهای خودش است و اگر ما نتوانیم برای این موضوع چاره‌اندیشی کنیم، بی‌تردید سال‌های آینده سهم ما از بازارهای جهانی فرش کوچک‌تر خواهد شد.
حسینی‌بای با اشاره به برخی از چالش‌ها و موانع داخلی صادرات فرش ترکمن اظهار می‌کند: در حوزه صادرات فرش باید کیفیت تولید محصول در نظر گرفته شود؛ اما با توجه به شرایط اقتصادی در برخی مواقع بعضی از تولیدکنندگان تلاش می‌کنند قیمت تمام‌شده محصول را کاهش دهند و ممکن است از مواد اولیه باکیفیتی استفاده نکنند غافل از اینکه این موضوع می‌تواند به برند فرش ترکمن لطمه وارد کند. بنابراین در حال حاضر استفاده از مواد اولیه باکیفیت یکی از چالش‌های تولید و صادرات فرش ترکمن است.
البته با تشکیل خوشه‌های تخصصی حوزه فرش دستباف تلاش شد این مسئله حل شود و با ایجاد زنجیره لجستیکی بازار به شرایط مطلوب برسد؛ یعنی هم تولیدکننده و هم عرضه‌کننده راضی باشند؛ ولی در این خوشه‌ها نیز اهداف موردنظر محقق نشد؛ چراکه کسب و کار یک زنجیره به هم پیوسته است که باید عناصر مختلف در نظر گرفته شوند؛ یعنی اگر هر کدام از این عناصر -حلقه‌های زنجیره – تولیدکننده مواد اولیه، بافنده، عرضه‌کننده و زنجیره حمل و نقل دیده نشوند، خللی در زنجیره ایجاد خواهد شد؛ اما اگر این به هم پیوستگی مناسب باشد، این زنجیره به زنجیره ارزش تبدیل می‌شود و می‌تواند محصولی باکیفیت به بازار عرضه کند.
وی ادامه می‌دهد: مشکلات بافندگان یکی دیگر از چالش‌های حوزه فرش ترکمن است به طوری که حمایت‌های لازم از این قشر صورت نمی‌گیرد و بافندگان ما در زمینه بیمه، دستمزد، حقوق بازنشستگی و امثال آن‌ها با مشکلات فراوانی مواجه‌اند و این چالش در سال‌های اخیر موجب کاهش تعداد بافندگان فرش ترکمن شده است.
تأثیر عوامل داخلی بر صادرات فرش ترکمن
رئیس انجمن صنایع دستی اتاق بازرگانی گلستان اضافه می‌کند: با توجه به اینکه خوشه‌های تشکیل شده در حوزه فرش ترکمن هنوز به اهداف مورد نظر نرسیده‌اند، می‌توان گفت افزون بر عوامل خارجی، عوامل داخلی نیز در صادرات فرش ترکمن تأثیرگذار بوده است.
حسینی‌بای با تأکید بر اینکه فرش ترکمن فقط یک محصول نیست، می‌گوید: فرش ترکمن بخشی از هویت فرهنگی سرزمین ماست که بافندگان ما هنر و هویت قوم ترکمن را به تار و پود فرش‌ها گره می‌زنند و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌کنند. بنابراین اگر برنامه‌ریزی مناسبی برای تبدیل خوشه‌های این حوزه به زنجیره ارزش نداشته باشیم، هر روز در مقایسه با روز گذشته با کاهش تعداد بافندگان و به دنبال آن کاهش تعداد محصولات مواجه خواهیم شد که این مسئله بازارهای داخلی و خارجی فرش ترکمن را ضعیف می‌کند.
وی در خصوص اقدام‌های صورت گرفته برای رفع موانع تولید و صادرات فرش ترکمن اظهار می‌کند: در استان گلستان، گنبد به‌عنوان شهر ملی فرش ثبت شده و تلاش می‌شود کارهایی در راستای برندسازی فرش ترکمن انجام شود. با این حال زمانی این مهم تحقق می‌یابد که بخش‌های مختلف زنجیره تولید ازجمله کیفیت، کمیت و تواتر در تولید- نرخ رشد تولید – لحاظ شود و مشتری به عنوان مصرف‌کننده از محصول رضایت داشته باشد.
اهمیت تهیه شناسنامه در فروش محصول نهایی
وی با تأکید بر اهمیت تهیه شناسنامه برای فرش ترکمن ایرانی و تأثیر آن در برندسازی این محصول اضافه می‌کند: فرش ترکمن بیش از ۸۰۰ طرح و نقشه دارد که هریک از قوم‌های ترکمن بنا بر ویژگی‌های قومیتی خود نقوش مربوط به قومشان را بیشتر استفاده می‌کنند. از این رو با توجه به کثرت نقوش فرش ترکمن در تلاش هستیم بعضی از این طرح‌ها را در حالت ذهن‌بافی به نقشه تبدیل کنیم تا امکان تکرارپذیری طرح‌ها فراهم شود. البته هدف از تهیه نقشه برای طرح‌هایی که ذهنی‌بافی می‌شوند این نیست که هویت فرش ترکمن تحت تأثیر قرار بگیرد؛ بلکه به این معناست بتوانیم بازار فرش ترکمن را حفظ و سلیقه مصرف‌کننده را تأمین کنیم. بنابراین ضرورت دارد ویژگی فرش‌ها در قالب شناسنامه ثبت شود تا افزون بر امکان تکرارپذیری طرح‌هایی که بیشتر مورد اقبال بازار قرار می‌گیرند، در فروش محصول نهایی نیز بسیار تأثیرگذار باشد. با این حال با وجود تلاش‌هایی که در بخش داربافته‌های انجمن صنایع دستی اتاق بازرگانی استان گلستان در راستای تهیه شناسنامه برای فرش ترکمن انجام شده، هنوز این مهم تحقق‌نیافته است.
این مسئول در پاسخ به این پرسش که مشکلات تأمین مواد اولیه برای تولید فرش ترکمن چیست، بیان می‌کند: دامپروری یکی از ارکان اقتصادی استان گلستان محسوب می‌شود و یکی از نقاط قوت این استان تولید مواد اولیه فرش ترکمن است. بنابراین ما مشکلی برای تأمین مواد اولیه فرش ترکمن نداریم؛ اما مسئله ما فراوری مواد اولیه است که خوشبختانه این مهم نیز با کیفیت بالا در استان فارس صورت می‌گیرد؛ اما بُعد مسافت موجب افزایش قیمت تمام شده مواد اولیه و در نهایت افزایش قیمت تولید می‌شود.
چه باید کرد؟
حسینی‌بای می‌گوید: اگر بخواهیم زمینه رونق فرش ترکمن در بازارهای داخلی و خارجی را فراهم کنیم، باید حوزه‌های مختلف فرش با هم هماهنگ شوند. حوزه نخست، فعالان بخش خصوصی هستند که در این راستا تجارت می‌کنند و باید زنجیره تولید را متصل نگه دارند. حوزه‌های بعدی اتاق‌های بازرگانی، سازمان فنی و حرفه‌ای و دانشگاه‌ها هستند. ضمن آنکه ضرورت دارد با ایجاد روش‌های جدید مثل برگزاری مسابقاتی در زمینه‌های مختلف فرش ترکمن از طراحی گرفته تا قصه‌گویی درباره هویت این فرش و بازار فرش ترکمن مورد توجه قرار گیرد و در نهایت سیاست‌گذاری‌ها به سمت سیاست‌های تشویقی هدایت شود تا سرمایه‌گذاران مشتاق سرمایه‌گذاری در این حوزه شوند که اگر این مهم تحقق یابد، می‌تواند در اقتصاد غیرنفتی آورده‌های قابل قبولی برای کشور داشته باشد.
اعظم طیرانی