نقشه شاه‌عباسی به سلسله‌ی طرح‌هایی اطلاق می‌شود که بیشتر عوامل شکل‌گیری آن‌ها را نگاره‌ها و نقش‌های مرسوم در دوره‌ی صفویه و سلطنت شاه‌عباسی تشکیل می‌دهد. این عناصر و نقش‌ها عبارتند از گل‌های چند پر ساده و مرکب، معروف به شاه عباسی و خطوط کمانی پیچان، اسلیمی‌ها و نگاره‌هایی به شکل ابرهای چینی که برای تزئین متن به کار می‌روند.
طرح‌های شاه عباسی به انواع افشان، لچک تَرَنج (ترنج‌دار) درختی، جانوری، شیخ صفی، طره‌دار سلسله‌ای، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره‌دار، بوته‌دار، لچک ترنج کف ساده قابل تقسیم است.
الف) شاه عباسی افشان:
زمینه، اینگونه فرش‌ها مشحون از برگ‌ها و گل‌های اسلیمی و ختایی و خطوط مدور و کمانی است که هر یک بر دیگری سوارند، و بعضی از آن‌ها حیواناتی چند را در میان شاخ و برگ‌های خود پناه داده‌اند، به نحوی که باغی پر از گل‌های رنگارنگ را تداعی می‌کنند.
این باغ پر گل، به وسیله‌ی حواشی باریک و حواشی پهن‌تر احاطه شده که خود نیز گل‌های سرخ و برگ‌های نخلی و بعضی‌شان نقوش هندسی را در بردارند. در این مجموعه زمینه و حواشی با هماهنگی کامل، طرحی دلپذیر را ارائه می‌دهند که چشم‌نواز و دلپذیر است. تنقشه شاه عباسی افشان، فاقد ترنج میانی و لچک‌های چارگوشه است و برخلاف افشان تکراری، طرح ردیف‌های پایینی در ردیف‌های بالایی تکرار نمی‌شود و تنها از نیمه‌ی قالی به بعد است که این نقوش قرینه می‌شوند.
ب) شاه عباسی لچک ترنج:
این طرح که از زبان‌های قدیم جهت تزیین جلدهای چرمی و کتب قدیمی به کار می‌رفته و از اصالت ویژه‌ای برخوردار است، بعدها توسط هنرمندان طراح، برای قالیبافی نیز به کار رفت. طرح اینگونه فرش‌ها دارای ترنج میانی به شکل دایره یا نوری است که دو سر ترنج در بالا و پایین و گاه طرفین نیز آن را احاطه می‌کند.
چهار گوشه‌ی زمینه‌ی میانی را چهار نقش یکسان به نام لچک که اکثراً ربعی از ترنج میانی است تزیین می‌کند. داخل ترنج و همچنین لچک‌ها با گردش شاخه پیچ‌ها و برگ‌های تجریدی و همچنین گل‌های شاه عباسی پر شده است و سلسله‌ای شاخه پیچ‌ها و برگ‌های نخل مانند و اسلیمی‌های دهن اژدهایی و نقوشی از برگ‌های ختایی و شاه عباسی گرداگرد ترنج میانی را پر می‌کنند.
در پاره‌ای از نقوش ترنج‌ها از دو طرح مختلف ولیکن متحدالمرکز تشکیل می‌شوند. زمینه‌ی حاصله بین لچک‌های چهارگوش و ترنج مرکزی فضایی بیضی شکل را ارائه می‌دهد که از جانب طول در دو طرف به حاشیه‌ها می‌رسد. بعضی از طرح‌های فاقد لچک‌های اطرافند، که در این صورت آن‌ها را طرح‌های شاه عباسی ترنج‌دار می‌نامند.
گرچه طرح‌های لچک و ترنج بدون قانون مدونی توسط بافندگان بر روی قالی‌ها، اجرا می‌شوند، لیکن طراحان و حتی بافندگان نیز، مقیاس‌هایی را در نظر می‌گیرند که با توجه به آن‌ها فرش از تناسب بیشتری برخوردار خواهند بود.
به عنوان مثال، درازای ترنج یعنی بخش اصلی ترنج، صرف نظر از سر ترنج‌ها معمولاً مساوی یک دوم درازای تمام قالی است.
ج) شاه عباسی جانوری:
طرح این نوع قالی‌ها که بیشتر در کرمان و قم مرسوم است، ترکیبی از نقوش سنتی و حیوانات با اعمال سلیقه‌های مختلف است؛ نقش مرکزی معمولاً مشحون از گل‌های شاه عباسی و ختایی است که به توسط لچک‌ها و حواشی حیواندار محصور شده است. در اینگونه طرح‌ها گوزن‌ها، گرگ‌ها و شیرها و غزالان هماهنگ با چرخش شاخه‌های پیچان در تک و تاب و جست و خیزند و استفاده متناوب از نقش حیوانات ظریف متن در حاشیه به صورتی قرینه به آن زیبایی خاصی می‌بخشد.
د) شاه عباسی طره‌دار:
این طرح دارای ترنجی ظریف در وسط است و متن آن مشحون از گل‌ها و برگ‌های شاه عباسی و اسلیمی است که به قرینه بافته شده‌اند. ویژگی این نقش، طره‌ای است، که به صورت سلسله گرداگرد متن آمده است. به بیانی دیگر، در اینگونه طرح‌ها لچک‌ها برخلاف معمول، از ربع لچک تشکیل نشده، بلکه به صورت طره، سرتاسر متن را دور زده است.
هـ) شاه عباسی شیخ صفی
قالی‌های با این نام، با الهام از فرش معروف آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی طراحی می‌شوند. اینگونه فرش‌ها در وسط ترنجی دارند که با گل‌های بسیاری احاطه شده است. این گل‌ها که اصطلاحاً به خربزه‌ای شهرت دارند، در مقیاس بزرگ‌تر برای بافت قالی‌های بزرگ‌تر شیخ صفی به کار می‌روند.
از نقش گل‌های خربزه‌ای برای تزیین لچک‌های چهارگوشه‌ی قالی که خود برابر یک چهارم ترنج وسط هستند، نیز استفاده می‌شود. نقش حاشیه‌ی اینگونه فرش‌ها ترکیبی از کتیبه‌ها و قاب‌های مخصوص قالی‌های شیخ صفی است که به صورت یک در میان قرار گرفته و گل‌ها را دور و بر خود جا داده است، و به جای سر ترنج‌ها دو قندیل در دو سر ترنج آویزان است. صرف‌نظر از تناسب کلی، هر گونه تغییری نیز می‌تواند به تنوع این طرح بیفزاید.
و) شاه عباسی تصرفی:
عوامل تشکیل‌دهنده‌ی این نوع طرح، همان نقوش اصیل شاه عباسی است که به توسط خطوط کمانی و پیچان در یکدیگر ادغام یافته، گردش می‌کنند. قرینه‌سازی و هماهنگی به نقش قالی حالتی دلپذیر می‌بخشد. ایجاد دخل و تصرفاتی در ساختار کلی طرح و متن، به طور مثال، حذف لچک‌ها و استفاده از نیم ترنج‌هایی در اضلاع متن فرش و برخورداری از قاب‌ها و کتیبه‌های تزئینی به طور قرینه در اضلاع جانبی و تغییراتی از این دست، از جمله ابداعاتی است که طرح به وجود آمده را به نام «تصرفی» موسوم می‌سازد.
منبع؛ شناخت قالی ایران. نوشته جواد یساولی.