فرش ایران در میان سایر دستبافت‌های جامعه جهانی جایگاهی رفیع و ممتازی دارد که برای نگاه داشت این موقعیت می‌بایست قبل از آنکه فرصت از دست برود چاره‌اندیشی کرد. در این مقاله پس از ذکر نقش تاریخی ایرانیان در ارتقای سطح کیفیت هنر و صنعت فرشبافی و برشماری مشخصات یک فرش خوب بخشی از راهکارهای تداوم رفعت جایگاه این دستباف برشمرده می‌شود.
قالی را می‌توان چکیده مجموعه‌ای از هنرهای دستی انسان در طول تاریخ زیستی‌اش و نتیجه خلاقیت و تفکر و تجسم او دانست. نشانه‌هایی وجود دارد بر این که زادگاه قالی مشرق زمین و به قول بسیاری از پژوهشگران ایران است.
در کتاب فرهنگ جامع فرش ایران در این مورد آمده است: قوم ایرانی در پیشرفت فنون مختلف فرشبافی و علمی کردن آن نقش اساسی و تاریخی داشته و بدون شک هنر و صنعت و علم فرشبافی و فنون جانبی آن از این بخش گیتی به سایر نواحی راه یافته است.
کشف فرش پازیریک به وسیله پروفسور رودنکو نشان دیگری بر قدمت صنعت فرشبافی در محدوده سرزمین ماست. فرش مذکور به صورت جل اسب، با رنگ‌های متعدد یازده گانه و زیبا و گره متقارن بافته شده و بیش از سه متر و ۸۰ سانتیمتر مربع مساحت دارد و حاشیه آن نقش‌های تخت جمشید را به یاد می‌آورد.
این فرش به سال ۱۳۲۹ شمسی در نقطه‌ای به نام پازیریک در مرز مغولستان میان کوه‌های آلتایی کشف شده و قدیمی‌ترین فرش موجود جهان است و اینک در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود.
کاشف مذکور معتقد است که این قالی حداقل در دو هزار و ۵۰۰ سال قبل بافته شده و کار مردم ماد یا پارت در شمال خراسان بزرگ است. این کشف و نظریه صریح کاشف آن نشان می‌دهد که مردم این بخش جهان حداقل سه هزار سال پیش دارای هنر تکامل یافته فرشبافی بوده‌اند.
بنابراین به جرات می‌توان گفت:
فرشی که به موجب اظهار نظر کارشناسان با رج شماره ۴۰ و مشخصات مذکور بافته شود به دورۀ هزارۀ سوم یا چهارم عصر قالیبافی می‌رسد. یعنی در زمان بافت آن هنر فرشبافی در این منطقه سه تا چهار هزار سال سابقه داشته است.
مجموعه آثار باقی مانده از گذشته دور و نزدیک گویای این حقیقت‌اند که هنرمندان چیره دست ما در طول تاریخ به منظور تکامل هنر فرشبافی و خلق آثار جدید در این رشته و تطبیق ظرایف آن با فرهنگ و باورهای بومی خود با علاقه‌مندی خاص عمل کرده‌اند تا آنجا که تعداد بی‌شماری از شاهکارهای آفریده شده به دست ایشان اینکه به عنوان نمونه‌ای از هنر ایرانی و بلکه بشریت زینت بخش اغلب موزه‌ها و نمایشگاه‌های بزرگ جهان شده است.
پرفسور ادوارد پوپ مستشرق معروف در تایید موارد فوق و تاثیرپذیری هنر فرش از فرهنگ ایرانی می‌گوید: فرش ، نشان دهندۀ مراحل مختلف زندگی و فرهنگ ایرانیان است….
برای آن که پویایی این اثر هنری دیرپا به ویژه در زادگاه خود به گونه‌ای دلپذیر تضمین شود، با توجه به سرعت پیش‌روی همه جانبه علوم و فنون در عصر حاضر، هنرمندان دست اندرکار فرش نیز می‌بایست به صورتی روز افزون بکوشند و با بهره‌گیری از دانش و فن‌آوری جدید و دریافت کمک از وسایل و دستگاه‌های خودکار وفن‌آوری پیشرفته ضمن حفظ و نگهداری سنت‌ها وهنجارهای خودی در بالا بردن سطح کیفت و کمیت و عرضه علمی این اثر قوام بخش به مردم جهان اقدام کنند.
برای رسیدن به این هدف دست اندرکاران صنعت فرش ابتدا باید بدانند که:
یک فرش خوب و مورد پسند هنردوستان چگونه فرشی است و چه مشخصاتی باید داشته باشد، سپس در پی آن باشند که فرشی با آن مشخصات تولید کنند. همچنین باید مشخص شود هر یک از عوامل کار از مرحله تهیه مواد اولیه تا بافت و عرضه آن به بازار از طریق بازاریابان ماهر به چه نحو باید باشد.
مشخصات یک فرش خوب :
طراحی فرش و نقشه آن فرشی مورد پسند هنر دوستان است که ابتدا خوب طراحی شده ونقشه آن با اصلوب فنی آماده شده باشد. طراحی فرش یعنی پی‌ریزی بنای آن و مجموعه عملیاتی که به منظور پیش‌بینی بافت یک تخته فرش صورت می‌گیرد.
تناسب ابعاد، تناسب حاشیه و متن چه در ابعاد وچه در نقش و بافت و چه در رنگ‌آمیزی، در نظر گرفتن سنت فرشبافی و معتقدات و عادات و رسوم و باورهای بافندگان در نقشه آن و تناسب رنگها از مواردی است که طراح فرش و نقشه‌کش آن به هنگام شروع کار خود در نظر می‌گیرد و حتی گاهی بر اجرای طرح ریخته شده تا پایان کار بافت نظارت می‌کند.
رنگ‌آمیزی
رنگ در فرش اهمیت خاصی دارد و آخرین سخن را می‌گوید، اگر چه خود دارای رمز و رازهای بسیاری است. به نظر برخی دانشمندان اولین تاثیرپذیری انسان از اشیاء تاثیرپذیری از رنگ آنهاست.
پس نقش‌پرداز فرش باید هم چون تصویرگری چیره دست و روانشناسی ماهر با ایجاد هماهنگی و تضاد بین رنگها نقش فرش را نشاط آور وآرام بخش سازد و با کلک سحرآفرین خویش از این طریق آفرین گویان بر هنر خویش را در پهنه رقابت‌ها افزایش دهد.
بافت فرش
بافتن فرش تنها گره زدن بر تار و پود نیست بلکه بافنده هنگام بافت، معماری متفکر را می‌ماند که با به کارگیری مصالح گوناگون و بردباری خاص از تعدادی اشیایی بی‌جان بنایی پایدار و اثری تحسین برانگیز می‌سازد. بافت فرش باید ظریف و ریز و یکنواخت با همگونی طرح کلی فرش و جنس و ساختمان تار و پود و پرز انجام شود. کار بافنده فرش در خلق اثری هنری و جالب و از اهمیت خاص برخوردار است. اگر بافنده در کار بافت تخصص لازم نداشته و با حوصله و بردباری و ریزبینی کار خود را انجام ندهد نتیجه مساعی سایر دست اندرکاران را نیز نقش بر آب خواهد ساخت.
عاری از عیب بودن فرش
فرش خوب، از عیوبی چون چین خوردگی، سرکجی و سره داشتن، دورنگی، ناصافی سطح رویی و پشتی که جملگی محصول بی‌دقتی و بی‌علاقگی دست اندرکاران است به دور خواهد بود.
برای بافتن یک فرش خوب چگونه باید عمل نمود؟
الف – مواد اولیه
مواد اولیه مرغوب و سالم و به کار بردن آنها تاثیری تعیین کننده در فراهم‌سازی فرشی جالب توجه دارد. توجه به سلامت و کیفیت این مواد ونوع به کارگیری آنها در ایجاد نتیجه‌ای مطلوب بسیار موثر است. مواد مهم اولیه فرش معمولاَ عبارتند از آب، پشم، پنبه، رنگ …
آب
یکی از مواد بسیار مهم و ضروری جهت فراهم سازی فرش آب است (اگرچه برخی آب را درردۀ مواد اولیه نمی‌دانند). آب مورد مصرف بدین منظور معمولا از چاه‌ها و قنات‌ها و رودخانه‌ها برداشت می‌شود. چون آب به ویژه برای رنگ رزی باید دارای سختی کمتری باشد در وضعیت کنونی آب رودخانه‌ها بهترین شوینده الیاف پشم و پنبه و سپس فرشی است، مگر آنکه در کارگاه‌های بزرگ وسیله دستگاه‌های ویژه سختی‌گیری، سایر آبها را آماده بهره‌برداری کنند.
پنبه
به طور متوسط 30 درصد از مواد فرش های معمولی بافت ایران را پنبه تشکیل می دهد. این ماده اولیه و مهم که به طلای سفید معروف است خوشبختانه در اغلب نقاط کشور ما کاشته و الیاف آن پس از برداشت در کارخانجات تبدیل به نخ شده در اختیار قالیبافان قرار می‌گیرد.
پنبه از لحاظ جنس و رنگ دارای انواع گوناگون است.الیاف پنبه در زیر ذره‌بین مجد و پیچی شکل و برش مقطعی آن به صورت قلوه‌ای دیده می‌شود. هرچه الیاف پنبه بلندتر و رنگ آن سفید و شفاف‌تر و دارای قطر کمتر (۷ تا ۱۲ مو) و رسیده‌تر باشد مرغوبتر است.
الیاف پنبه به وسیله تابیدن استحکام می‌یابد و این تابیدن دارای اندازه‌های استاندارد شده است. تعرفه جهانی از جمله تعرفه گمرکی بروکسل با علامت اختصاری BTN پنبه را تعریف و طبقه‌بندی و رقم‌بندی کرده است. الیاف پنبه اگر به آتش نزدیک شود سریعاَ شمعله‌ور می‌شود و پس از سوختن دارای دود خاکستری است و خاکستر آن نرم است.
همچنین روش‌های متعددی برای تشخیص چگونگی الیاف پنبه و خلوص نخ به وسیلۀ مواد شیمیای وجود دارد.
پشم
پشم رشته‌هایی است که مانند مو و کرک بر روی بدن گوسفند و شتر می‌روید و خشن و زبر و مجعد است و با رشت آن انواع نخ‌های پشمی با قطر و لای مختلف فراهم می‌شود.
الیاف پشم از ماده‌ای به نام کراتین که ویژگی اسیدی و بازی را تواما دارد تشکیل می‌شود. یک پشم مرغوب باید فاقد ناخالصی‌ها از جمله چربی، رطوبت اضافی، گرد و خاک، کثافات، مواد معدنی و مواد خشک شده گیاهی باشد.
برای برطرف‌سازی اغلب این ناخالصی‌ها از روش شست و شو و خارگیری با کربونیزه کردن هم استفاده می‌شود. شکل پشم در زیر ریزبین به صورت تنه درخت کاج با فلس‌های مشخص ونامنظم و لبه‌دار دیده می‌شود. پشم دارای درجه‌بندی خاص است و این درجه‌بندی با توجه به عواملی چون رنگ، طول و قطر و جعد و کشش‌پذیری و خلوص از مواد خارجی و میزان رطوبت و شفافیت آن تعیین می‌شود.
رنگ پشم از عوامل مهم در این درجه‌بندی است و رنگ‌های اصلی پشم به ترتیب مرغوبیت عبارتند از: سفید – شکری یا استخوانی – سیاه – الوان.
ب- رنگ رزی – رنگ در فرش
رنگرزی پنبه یا پشم یا نخ و خامه فرش از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا رنگها نه تنها خود بر بیننده تاثیرات متفاوت دارند بلکه از جهات گوناگون از جمله مقایسه آنها با یکدیگر یا تعبیرات و اعتقادات ملل نسبت به رنگها یا گرمی و سردی و تاثیرات باطنی یا مجاورت و هماهنگی و تضاد و غلظت و وسعت و نورپردازی آنها بر افراد بیننده اثرات گوناگون می‌گذارند.
پس رنگ نه تنها باید از نوع مرغوب وخوب و قابل اطمینان انتخاب شود بلکه در به کارگیری آن در فرش، ظرایف فوق نیز می‌بایست رعایت شود. رنگها را که معمولا به صورت مایع، پودر، جامد یا قرص و کریستال آماده و از لحاظ منشاء ایجاد، به دو دسته طبیعی و شیمیایی تقسیم می‌کنند.
رنگ‌های طبیعی منشاء گیاهی وطبیعی دارند و رنگ‌های شیمایی از مواد مصنوعی و شیمیایی به وسیله کارخانه‌های رنگ‌سازی فراهم می‌شوند. رنگ‌های شیمیایی امروزه به دلیل ارزانی و سهولت در دستیابی و فراهم‌سازی، حمل و نقل و به کارگیری و کوتاه بودن مدت رنگرزی و شفافیت رنگ بیشتر مورد استفاده‌اند. اما باید توجه داشت که رنگ‌های طبیعی دارای دوام افزونتری‌اند و به فرش ارج و بهای بیشتری می‌دهند. در انتخاب رنگ‌های شیمیایی نیز باید دقت کافی مبذول داشت و رنگ کارخانه‌های معتبر و آزمایش شده را گزینش و بر طبق دستور العمل مربوطه مصرف کرد.
پ – ایجاد بانک فرش:
به منظور رفع نیازمندی‌های مالی فرشبافان و جلوگیری از ادامه سوء‌استفاده افراد سودجو و استثمارگر در محدوده فعالیت زحمتکشان بافنده یا رنگرز و سایر آنان که در زمینه فرش اشتغال دارند وجود موسسه‌ای ویژۀ اعتبار دهنده با پشتوانه مالی و پرسنل متخصص ضروری است.
این بانک در صورت تاسیس تحت نظارت و مرکزیت فرش کشور شعبی در مراکز و شهرهای فرش دایر خواهد کرد تا با ثبت سوابق دست اندرکاران و آگاهی از وضعیت ایشان به موقع و به اندازه کافی اعتبارات لازم را با سهولت در اختیار نیازمندان در این رشته قرار دهد و بر مصرف آن نظارت کند.
بانک فرش در ضمن می‌تواند برای راهنمایی فنی و هنری فرشبافان و ثبت و ضبط اسامی هنرمندان و پژوهشگران و نیز نتیجه تلاش ایشان و راهنمایی آنها به وسیلۀ کارشناسان خود گام‌های مهم و موثر و به موقع بردارد.
ت – گزینش شهرهای فرش یا مراکز فرشبافی
مراکز فرشبافی در کشور ما اینک مشخص‌اند و در حال حاضر پهنه ایران زمین جایگاه بسیاری از این مراکز و شهرها است. هدف از انتخاب شهر یا مراکز فرش این است که بخش عمده کمک‌های علمی و مالی کشور در این مراکز جمع شود و به مصرف برسد.
ایجاد چنین مجموعه هایی دارای مزایای زیر است :
۱- موسسات اعتباردهنده با تاسیس شعب خود در این مراکز با شناختی که از افراد واجد شرایط پیدا خواهند کرد با چشم باز عمل می‌کنند و نیازمندان از سوی دیگر برای رفع نیاز خود مجبور نخواهند بود راه‌های طولانی را طی کنند و وقت و نیروی خود را بیهوده مصروف دارند.
۲- بازار کار کارگران بافنده، رنگ رز وسایر دست اندرکاران مشخص است و کارگر و کارفرما از بسیاری سرگردانی‌ها و نابکاری‌ها به دور خواهند ماند.
۳- فروشندگاه و خریداران داخلی وخارجی بازارهای عرضه و تقاضا را می‌شناسند وبدین گونه کار عرضه وتقاضا و حمل ونقل و ثابت بودن قیمت کف بازار سهل می‌شود و از ورود زیان‌های بیجا به فروشندگان و خریداران جلوگیری می‌شود.
۴- موسسات علمی برای دایر کردن مراکز لازم، کلاس‌ها، همایش‌ها، دوره‌های ضمن کار از این مراکز بهره می‌جویند.
ثبت طرح‌های فرش به نام طراحان در سطح کشور و جهان
اگر طرح‌های آماده شده وسیله طراحان که نتیجه سالها تجربه و دست رنج ایشان است در موسسات مطمئن داخلی و خارجی به ثبت برسد و طراحان و حتی سایر دست اندرکاران بدانند که نتایج زحماتشان به نام خود آنها باقی خواهند ماند بدون شک در این راه سعی بیشتری خواهند کرد و از جانب دیگر راه بر سوء‌استفاده‌کنندگان و جاعلان طرح‌های قالی در سراسر جهان بسته خواهد شد.
سرانجام آنکه : جایگاه فرش ایران در میان دستبافت‌های سایر ملل ممتاز و رفیع است. این واقعیتی ست که جملگی هنرمندان و فرش شناسان برآنند. این جایگاه که با تحمل رنج فراوان نسل های گذشته این ملت به دست آمده و به ویژه اینک که شرایط زیستی بافندگان در جهت بهبود، تغییرات بسیار کرده باید بر قله‌ای به مراتب فرازمندتر از گذشته استقرار یابد و از آن پاسداری شود.
این ممکن نیست و ادامه نمی‌یابد مگر آن که طی برنامه‌ریزی‌ها با مدت کوتاه و بلند، مجدانه اقداماتی سریع و همه جانبه صورت پذیرد تا ضمن ارتقای سطح دانش دست اندرکاران فرش، ایشان به کار خود علاقه‌مندی بیشتری پیدا کنند و از مهاجرت روز افزون نیروی عظیم کار و بافنده روستایی به جانب شهرها جلوگیری شود.
اقدامات اساسی که باید برای وصول به هدف فوق صورت گیرد به شرح زیراند:
الف – واگذاری امور فرش وفرشبافان به موسسه‌ای نیرومند و آگاه در سطح ملی و کشوری
ب – شناختن و شناسانیدن هنر و صنعت فرش به عنوان دانشی مستقل و ایجاد و توسعۀ مراکز علمی و عملی فرشبافی در سطوح تحصیلی از ابتدایی تا دانشگاه در مراکز فرشبافی بدان گونه که استادکاران، طراحان، رنگرزان، ریسندگان و بافندگان، رفوگران، بازاریابان و بازرگانان هر یک در محیط علمی مذکور با آخرین پدیداری های علمی وفن آوری های هنر و صنعت خویش آشنا شوند.
این اقدام فرش و فرشبافی و صنایع جانبی آن را با همه اهمیتی که در قوام بخشیدن به پایه‌های اقتصاد جامعه ما دارد به صورت علمی مطرح می‌کند و علاقه به آن را در نهاد افراد به ویژه جوانان پایدار می‌سازد.
مراکز عالی علمی و دانشگاه ها که خوش بختانه اخیرا توجهی به این مهم پیدا کرده‌اند می‌توانند در انجام رسالت خود که ارتقای سطح دانش عمومی و عملی جامعه دست اندرکار فرش است گام های موثری بردارند